در صحنه عملیات زمینی، نقش پشتیبانی هوایی توسط بالگردها عامل تعیین کننده ای در شرایط نبرد است. بالگردهای رزمی و ترابری هر یک وظیفه خود را در این عرصه بر عهده دارند. انواع بالگردهای ترابری شامل سبک وزن، میان وزن و رده سنگین است.

در زمینه غیرنظامی نیز مفهوم پشتیبانی هوایی قابل مطرح شدن است. به عنوان مثال در کاربری های اورژانس و حمل مجروحین و آتش نشانی. نقل و انتقال سریع مسافران در فضاهای محدود شهری هم با توجه به وسعت و ترافیک شهرهای بزرگ مورد توجه است.

در کشورمان عمده بالگردهای ترابری خریداری شده پیش از انقلاب شامل بل206/205/212/214، CH-47 شینوک و RH-53سی استالیون هستند که بیشتر در دو سر طیف وزنی مطرح شده قرار می گیرند اما با ورود میل-17 به کشور، رده میان وزن نیز شکل گرفته است.

البته بالگردهای بل، خود دارای تفاوت های زیادی در وزن هستند و در میان آنها 212 و 214 در رده نزدیک به میان وزن قابل تقسیم بندی هستند که بالگرد 214 با توجه به تعداد زیاد موجود در ایران در سال های جنگ تحمیلی و پس از ان نقش بسیار مهمی را در مأموریت های گوناگون ایفا نموده است.

بالگرد بل214، اسب کاری هوانیروز کشورمان

این بالگرد وظایفی چون حمل و نقل نفرات و تجهیزات، انتقال مجروحین، عملیات شناسایی، جستجو و نجات، عملیات محدود رزمی شامل نصب راکت انداز 19 تایی و موشک ماوریک(به طور آزمایشی) را در دوران دفاع مقدس در کارنامه خود ثبت کرده است.

در واقع این بالگرد از روی نمونه «بل205هیویی» توسعه داده شد که هم خود 205 و هم نمونه دو موتوره آن یعنی بل212 در خدمت ایران بودند. این نمونه با نام 214اِی در 1974 به پرواز درآمد.

مشخصات بالگرد 214 شامل دو خدمه، قابلیت حمل تا 14 نفر سرباز، طول 14.63 متر، قطر صفحه ملخ 15.24 متر، ارتفاع 3.9 متر، جرم خالی 3442 کیلوگرم، توانایی حمل تا 1758 کیلوگرم بار، بیشینه جرم 6805 کیلوگرم، یک موتور لایکومینگ ال-تی-سی-4بی-8دی با توان بیشینه 2930 اسب بخار، سرعت پیمایشی 240 کیلومتر بر ساعت، برد 475 کیلومتر و سقف پرواز 5هزار متر است.

در منابع مختلف تعداد بالگردهای 214 تحویل شده به ایران بین 232 تا 338 فروند ذکر شده است که عدد اول بیشتر به واقعیت نزدیکتر به نظر می رسد. به دلیل سفارش ویژه ایران، نام عمومی دو نمونه از این بالگرد، «اصفهان» قرار داده شد و بنا بود تا 400 فروند از آن در تأسیساتی اطراف شهر اصفهان مونتاژ شود که پس از انقلاب این قرار داد لغو شد.

همچنین به سفارش و با سرمایه گذاری ایران نمونه ای دو موتوره از بل214 با مشخصه بل214-اس-تی طراحی و ساخته شد که مقرر گردیده بود تعداد زیادی از قرار داد تولید 400 فروند بالگرد در ایران به این نمونه اختصاص داده شود که این برنامه هم ملغی شد.

بالگرد بل214-اس-تی در خدمت عراق

پس از وارد شدن نیروهای نظامی کشورمان به جنگ تحمیلی 8 ساله تعمیر و عملیاتی نگهداشتن این ناوگان عظیم از اولویت های صنعت بالگردی کشورمان بود و با پایان جنگ، مأموریت بازسازی بالگردهای آسیب دیده و از خط پرواز خارج شده نیز به آن افزوده شد.

تعداد زیادی از بالگردهای 205 و 214، هم در شرکت پشتیبانی و نوسازی هلیکوپترهای ایران(پنها) و هم در خود هوانیروز بازسازی شده و به خدمت عملیاتی بازگشتند. تولید بیش از 20 هزار قطعه تند مصرف بالگردها یکی از نشانه های مهم کاهش وابستگی به خارج برای رفع نیازهای عملیاتی نیروهای مسلح است که اجرای همه رده های تعمیراتی در داخل کشور در واقعیت نیز این کاهش وابستگی را اثبات نموده است.

یکی از سالن های تعمیراتی پنها؛ بالگردهای بل205،206،212 و کبرا دیده می شوند

این فعالیت ها زمینه ساخت بخش های مختلف سازه و بدنه بالگرد را فراهم ساخت تا در سال 1372 پروژه شباویز شکل گرفته و در میانه دهه 1370 اولین فروند از آنها وارد خدمت شود. این بالگرد مشابه بل205 یعنی تک موتوره، با ظرفیت 12 نفر مسافر یا سرباز و دو نفر خدمه است.

بالگرد شباویز75

اما افزایش نیاز کشور به بالگرد و عدم تأمین آن از خارج باعث شد تا ساخت نمونه های جدید بالگرد در کشور مد نظر قرار گرفته و در رده های مختلف، پروژه های طراحی و ساخت بالگرد ملی تدوین شود از جمله نمونه 8 نفره که تا دو سال آینده ساخته می شود، نمونه 14 نفره و نمونه تهاجمی.

اولین نوع از بالگردهای ملی که بزرگترین آنها یعنی نمونه 14 نفره است به نظر می رسد بر اساس طرح بالگرد 214 یا 214-اس-تی در شرکت پنها شکل گرفته و از نظر علمی و طراحی برخی دانشگاه ها نظیر دانشگاه صنعتی اصفهان نیز نقش پررنگی در این پروژه داشته اند.

یکی از اولین تصاویر منسوب به بالگرد ملی در سال 1385 در جریان بازدید وزیر دفاع وقت

با توجه به شباهت بسیار زیاد این نوع از بالگردهای ملی با نمونه 214-اس-تی ابتدا به مرور مشخصات بالگرد 214-اس-تی می پردازیم.

این بالگرد که بر اساس تجارب شرکت بل از ساخت هزاران فروند از بالگردهای 204، 205، 212 و 214 ساخته شد در واقع بزرگترین عضو خانواده هیویی نیز به شمار می رود و می توان گفت میزان تفاوت ها با نمونه قبلی آن را به یک بالگرد جدید تبدیل کرده است. از ابتدا شرایط خاص ایران یعنی وجود مناطق گرم و مرتفع در طراحی آن لحاظ شد.

نمونه اولیه 214-اس-تی دارای 76 سانتیمتر طول بیشتر نسبت به بل214، پره های اصلی کامپوزیتی، موتور تی-700تی-اس، سامانه انتقال نیرو با توان تا 2250 اسب بخار، جرم ناخالص 16500پوند برابر با 7484 کیلوگرم، ظرفیت 17 سرباز و برد 330 ناتیکال مایل برابر 611 کیلومتر با سوخت اضافی داشت.

نمونه های تولیدی با تغییرات و بهسازی ها به قابلیت های بهتری دست یافتند از جمله برد 805 تا 858 کیلومتر، سرعت پیمایشی 259 و بیشینه سرعت 264 کیلومتر بر ساعت، جرم 17500 پوند برابر 7938 کیلوگرم و قدرت هر موتور 1625 اسب بخار. البته سقف پرواز اعلام شده برای نمونه اس-تی 10400 فوت برابر حدود 3120 متر بوده که کمتر از بل214 است.

از دیگر مشخصات 214-اس-تی باید به مداومت پروازی 2 ساعت و 32 دقیقه با دو خلبان و 16 مسافر با پرواز در ارتفاع 4000 فوتی برابر با 1200 متری با 45 دقیقه سوخت ذخیره اشاره کرد. شکل دماغه و ناحیه اطراف موتورها در 214-اس-تی باعث شد تا درگ این بالگرد در مقایسه با نمونه های همرده کمتر شود.

214-اس-تی اولین بالگرد شرکت بل مجهز به سامانه کنترل پرواز با سیم(FBW) بود. سامانه رایانه داده های پروازی جدید با هدف کاهش بار کاری خلبان نیز در این نمونه به کار گرفته شد تا کارایی عملیاتی بالاتری حاصل شود.

هر چند پس از انقلاب طرح ساخت 214-اس-تی در ایران لغو شد اما شرکت بل با وجود از دست دادن شریک تجاری خود در این طرح با سرمایه گذاری خود آن را توسعه داده و به مرحله تولید رساند و با بازاریابی مجدد به کشورهای دیگری فروخت. از جمله عراق که 48 فروند از این بالگرد را خریداری کرد. جالب اینکه یک فروند از 214-اس-تی های عراقی توسط رزمندگان اسلام در دوران جنگ تحمیلی به غنیمت گرفته شد.

4 فروند از نوع نظامی این بالگرد نیز به ونزوئلا تحویل داده شد. هم اکنون نیز تعدادی از آن در خدمت شرکت های نفتی مختلف قرار دارد زیرا به خاطر برد و مداوت پروازی زیاد و همچنین اطمینان بالایی که دوگانه بودن بسیاری از زیرسامانه های آن بوجود آورده برای پرواز در محیط های دریایی مناسب است.

با توجه مزیت های نوع 214-اس-تی بر نمونه های موجود در کشور و تجربه بیش از 35 سال در تعمیرات و بیش از یک دهه فعالیت های تولید قطعه و مجموعه های بالگرد در کشور، حرکت برای ساخت بالگردی مشابه نمونه مذکور یک گام رو به جلو محسوب می شود.
در این راستا با توجه به گسترده نبودن علوم مرتبط با بالگرد در کشور، حضور مؤثر نهادهای دانشگاهی در مراحل طراحی و تحلیل بسیار لازم بوده است که روند طی شده در مورد این بالگرد نیز نشان از اهمیت همین موضوع دارد.

بعلاوه با رعایت استانداردهای نظامی و غیرنظامی مورد استفاده در دنیا در طراحی بالگرد ملی این محصول قابل ارائه به بازارهای خارجی قابل دسترس توسط کشورمان نیز خواهد بود.

البته قطعاً در ایران برای هر دو کاربری نظامی و غیرنظامی این بالگرد سفارش کافی وجود خواهد داشت که مهمترین بازارهای هدف این بالگرد در کشور شامل هوانیروز، هوادریای نیروی دریایی و نیروی هوایی ارتش، نیروی هوایی و زمینی و دریایی سپاه، نیروی انتظامی، هلال احمر و اورژانس، محیط زیست، شرکت نفت، نهادهای امنیتی و دولتی، شرکت های خدمات بالگردی و خطوط مسافربری محلی هستند. البته بسیاری از نهادها و ارگان های فوق هم اکنون نیز از بالگردهای ساخته شده در کشور استفاده می کنند.

به گزارش مشرق، نگاهی به پروژه های بالگرد ملی در سایر کشورها این نتیجه را حاصل می کند که لزوماً طراحی و ساخته شدن صفر تا صد بالگرد توسط آن کشور شکل دهنده معنای بالگرد ملی نیست بلکه کشورهایی نظیر ژاپن، کره جنوبی، هند و ترکیه از ابتدا مشارکت و یا دست کم مشاوره گرفتن از سازندگان مطرح بالگرد در دنیا را مد نظر قرار داده اند چه در مرحله طراحی و چه تولید.

این امکانی است که کشورمان به دلیل تحریم های همه جانبه از آن محروم بوده اما با اتکا به توان متخصصان دانشگاهی و تخصص و تجربه گرانبهای نیروهای مسلح اقدام به طراحی و ساخت این بالگرد شده است به طوریکه تحلیل های آیرودینامیک بدنه و ملخ های اصلی و ملخ دم، دینامیک پرواز، تحلیل های سازه ای و بحث بسیار مهم و حیاتی ارتعاشات این بالگرد در داخل کشور انجام شده و تغییراتی نسبت به طرح الگو یعنی 214-اس-تی دیده می شود.

کابین خلبان در اولین نمونه از بالگرد ملی؛ نمایشگرهای قدیمی در بخش راست کابین دیده می شود

مهمترین تفاوت مشهود در سامانه های نخستین بالگرد ملی با طرح الگو، کابین تمام شیشه ای آن است. هر چند تصاویر منتشره در سال های قبل نشانگر حد متوسط استفاده از نمایشگرهای چند منظوره رنگی(MFD) بود اما در نمایشگاه های مختلف خصوصاً آخرین نمایشگاه هوایی کیش، ادوات کابین بالگرد ساخته شده توسط صنایع کشورمان تماماً از این نمایشگرهای پیشرفته تشکیل شده و کلیه ادوات آنالوگ حذف شده اند.

نمایشگرهای دیجیتال خلبان و کمک خلبان؛ نمایشگر نقشه در وسط مشهود است

این نمایشگرهای پیشرفته علاوه بر مشخصات عملکردی سامانه ها و زیرسامانه های مختلف موجود در بالگرد، امکان نمایش نقشه مسیر پروازی و تصاویر دوربین های نظارتی قابل نصب روی بالگرد را نیز دارند که اجرای مأموریت های متنوع توسط آن را بهبود می بخشد.

علاوه بر افزايش ايمنى پرواز، کاهش بار کارى خلبان، افزایش ایمنی پرواز، کاهش احتمال بروز خرابی، کاهش زمان مورد نیاز برای تعمیر و نگهداری و آماده به کار شدن بالگرد، کاهش وزن و هزینه های کارکرد از جمله مزایای بکارگیری این سامانه های پیشرفته است.

نکته دیگری که در مورد بالگرد ملی 14 نفره باید مورد توجه قرار داد نوع و تعداد موتور آن است که از مباحث چالش برانگیز هم در ایجاد محدودیت های نرخ تولید و هم کارایی عملیاتی آن است. در واقع اگر این بالگرد تک موتوره باشد، ضمن محدود شدن سطح قابلیت ها و اطمینان پذیری آن، از یک بالگرد ایده آل برای محیط های دریایی نیز دور می شود. همچنین پیچیده بودن طراحی و ساخت موتور جدید و دشوار یا حتی ناممکن بودن تهیه آن از خارج از معضلات این پروژه به شمار می رود.

از طرفی در صورت دقیق بودن عدد اعلام شده 14 در مورد تعداد نفرات قابل حمل توسط این بالگرد در مصاحبه رئیس دانشگاه صنعتی اصفهان، کمتر بودن ظرفیت حمل نفرات در آن نسبت به نمونه 214-اس-تی نیز مشاهده می شود. این امر ممکن است به دلیل ایجاد فضای بیشتر برای حمل سوخت بوده باشد.

اما چندی پیش ضمن مصاحبه مدیر عامل پنها با یکی از نشریات داخلی، تصاویر گرافیکی به نمایش در آمده از بالگرد ملی، تفاوت های آشکاری با تصاویر فوق را نشان می داد.

بعلاوه در این مصاحبه سال آغاز پروژه بالگرد ملی 1389 اعلام شده که با زمان مربوط به انتشار تصاویر طرح اول بالگرد ملی در سال 1385 و در جریان بازدید وزیر دفاع وقت تفاوت زیادی دارد. شاید به دلایل فنی و یا مناقشات حقوقی که قبلاً هم بین شرکت بل و پنها پدید آمده بود طرح جدیدی برای بالگرد ملی بوجود آمده است.

طبق برنامه اعلام شده بالگرد ملی(طرح دوم) باید در بهمن ماه 1391 رونمایی و در نیمه نخست سال 1392 بخش های مهم مراحل آزمایش آن طی شود. بنابر اعلام مدیر عامل پنها، دستیابی به نرخ تولید 10 تا 12 فروند از آن در سال بسته به نیاز مشتریان قابل دستیابی است. در اینصورت چگونگی حل مشکل ساخت یا تأمین موتور از نکات جالب خواهد بود.

تصویر گرافیکی زیر از نخستین بالگرد ملی ارائه شده است که نشان دهنده تفاوت های ظاهری قابل توجهی با 214-اس-تی است.

آخرین طرح منتشر شده از بالگرد ملی

در واقع نسبت به طرح های اولیه بالگرد ملی، بدنه نیز دستخوش تغییراتی شده و بر این اساس به نظر می رسد نمونه نهایی دو موتوره باشد. تفاوت شکل دماغه آن با نمونه های 214 و 214-اس-تی به نحوی که فضای بیشتری برای حمل زیرسامانه های مختلف بوجود آمده، تفاوت شکل شیشه های کابین و بزرگتر بودن آنها نسبت به هر دو نمونه فوق که دید بهتری را برای خدمه فراهم می کند، شباهت بیشتر بدنه اصلی به نمونه بل214 که با ظرفیت 14 نفر مسافر نیز تطابق دارد، وجود بالک های عمودی ثابت روی بالک های افقی دم و از همه مهمتر ملخ چهاره پره اصلی از تفاوت های ظاهری این نمونه بالگرد ملی با 214 و 214-اس-تی است.

این تصویر به وضوح گویای یک بالگرد دو موتوره است که جانمایی موتورهای آن مشابه نوع اس-تی بوده ولی بدنه بیشتر شبیه نمونه 214 عادی است بنابراین کمتر بودن ظرفیت این نمونه از بالگرد ملی نسبت به 214-اس-تی نیز قابل درک است.

استفاده از ملخ چهار پرّه(Blade) هر چند پیچیدگی های طراحی، ساخت و تعمیرات را به دنبال دارد که خود گویای پیشرفت متخصصان کشورمان است اما مزایای بسیاری بوجود می آورد از جمله بازدهی بالاتر خصوصاً در پرواز پیمایشی، طول کوتاه تر ملخ ها، عدم نیاز به اجزای متعادل کننده برای پرّه ها، سر و صدای تولیدی کمتر، ایجاد نیروی برآی مشابه در سرعت دورانی کمتر ملخ ها، پایداری بالاتر، ایجاد مشخصات مانوری و کنترلی بهتر. بعلاوه در ملخ های چند پرّه بار کمتری به هر یک وارد می آید که امکان استفاده از مواد و سازه سبکتر در عین افزایش دوام را ایجاد می کند.

طرح بدنه این بالگرد توان بالقوه حمل تسلیحات برای کمک به مأموریت های تهاجمی را دارد همانطور که در برخی نمونه های خارجی نیز شاهد بکارگیری تسلیحات در بالگردهای ترابری هستیم. مثلاً نمونه هایی از بالگرد انگلیسی لینیکس و آمریکایی بلک هاوک قادر به حمل تعدادی موشک ضد زره هستند.

همچنین سابقه کشورمان در ساخت اجزای کامپوزیتی برای بدنه هواگردها نیز باید مورد توجه قرار گیرد که در صورت به کارگیری این مواد مزایایی چون وزن کمتر، دوام بیشتر، حذف پدیده خوردگی(که در فلزات پدید می آید) و بازتاب راداری کمتر نیز ایجاد می شود ضمن اینکه در مواد کامپوزیتی و ترکیبی امکان توسعه قابلیت دوام در برابر برخورد گلوله نیز وجود دارد.

دو موتوره بودن این طرح و همچنین استفاده از ملخ چهار پره(به دلیل طول کمتر) کاربری آن را برای محیط های دریایی و نشست و برخاست از فضای محدود عرشه کشتی ها را مطلوب می سازد زیرا اطمینان حاصله از دو موتور برای عملیات دریایی عمدتاً با یک بالگرد تک موتوره قابل حصول نیست.

امروزه علاوه بر تجهیزات اویونیک که به آن اشاره کردیم، تجهیزات مخابراتی و ناوبری نیز در کشور ساخته می شود که شامل انواع بیسیم و رادیوهای VHF/UHF با قابلیت جهش فرکانسی و حد ارتفاع عملکردی بالا است. همچنین تجیهزات هشدار راداری و لیزری و انواع اخلالگرهای فروسرخ و سامانه های فریب دهنده، تجهیزات دید در شب، دوربین های ویدیویی و حرارتی و مسافت یاب لیزری نیز برای بالگردها در کشورمان ساخته شده است.

در صورتی که نمونه تولیدی بالگرد ملی 14 نفره مشابه همین طرح گرافیکی باشد، به واقع شاهد یک طراحی ترکیبی بومی بر اساس طرح های موفق موجود خواهیم بود که در بر دارنده حرکت های رو به جلو از نظر علمی و ساخت و تولیدی است.

با توجه به میانگین بالای عمر ناوگان عظیم بالگردی کشور که تعداد آن نزدیک به یکهزار فروند تخمین زده شده، ساخت بومی بالگرد در رده های مختلف اقدامی بجا و لازم برای حفظ و ارتقاء توان پشتیبانی هوایی نظامی و غیرنظامی در کشورمان توأم با افزایش ایمنی خواهد بود.